Sofya’nın Manevî Bekçisi: SEYFULLAH EFENDİ CAMİSİ

Sofya şehrinde tespit edilen hayat izlerinin tarihi milâttan yaklaşık 2000 yıl öncesine kadar gitmektedir. O tarihlerden itibaren Traklar, Romalılar ve Bizanslıları barındıran şehir, nihayet 200 yıl kadar Bulgar hâkimiyetinde kaldıktan sonra 1382 yılında Osmanlılarca kan dökülmeksizin fethedilmiştir. Kısa bir zaman sonra Sofya, Haçlı ordularının saldırıları sonucu perişan hâle gelmiştir. Varna Savaşında Haçlılara galip gelen Osmanlılar şehri imar edip şenlendirdimeye başlamıştır. XV. asrın ortalarından itibaren Rumeli Beylerbeyliği merkezi olan Sofya hızla gelişmiştir.

Osmanlılar, Sofya’ya yerleştikten hemen sonra Aya Georgi ve Aya Sofya gibi kiliseleri camiye dönüştürüp Gül ve Siyavuş Paşa camileri olarak Müslümanların hizmetine sunmuştur. Ancak 1450’li yıllardan itibaren Sofya’da karar kılan Osmanlı idaresi pekçok yeni binanın yapılmasıyla beraber camiler de inşa etmiştir. 1570 yılına ait Osmanlı kayıtlarına göre, o dönemde şehirde 41 mahalle varmış. Bunların 23’ü Müslüman, 14’ü Hristiyan, 4’ü de Yahudilerle meskûndur. Müslümanların yaşadıkları mahallelerin her birinde en azından bir cami veya mescit bulunuyor, hatta mahallelerin bir kısmı bunların adlarıyla anılıyormuş.

Sofya’daki camilerin sayısıyla ilgili farklı görüşler ortaya atılmıştır. Bu sayılar, 40 ile 130 arasında değişmektedir. 1570 senesinden tahrir kayıtlarında 10 cami ve 34 mescit görünüyor, 50 yıl kadar öncesinde ise bunların sayısı yirmilerdeymiş. Dolayısıyla Sofya’nın asıl gelişiminin XVI. asırda olduğu anlaşılıyor. Yaklaşık bir asır sonra Sofya’yı ziyaret eden Evliya Çelebi 8 Cuma camisinden ve bir kısmı şehir civarındaki bahçelerde kalmış “nice yüz” cami, tekke, medrese gibi binalardan söz etmiş ve bunların bir kısmının cemaatsiz kalması sebebiyle harap olduğunu bildirmiştir. Şunu da ifade etmeliyiz ki, 1858 yılında yaşanan büyük Sofya depreminde var olan camilerin 20’ye yakını hasar görmüş; bazılarının minareleri yıkılmış, tamamen yıkılanlar da olmuştur. Maddî zorluklar sebebiyle bunların bazılarının tamir edilemediği ya da geciktiği 1860 yılına ait bir Osmanlı vesikasından anlaşılıyor. Cami sayısıyla iglili 1869 senesi Tuna Vilâyeti Sâlnâmesi, Sofya’da 44 caminin varlığından söz ediyor. Bu sayı, çok değerli Osmanlı Komiseri Ali Ferruh Beyin ulemâdan Hocazâde Hüseyin Hüsnü Efendinin verdiği bilgilere göre, 1902 yılında hazırladığı detaylı raporun verileriyle de neredeyse örtüşüyor. Bu camilerden günümüze ulaşanların sayısı ancak 5’tir. Bunlardan da sadece Banebaşı Camisi ibadete açıktır.

Halk arasında “Banebaşı” olarak bilinen cami, eskiden de bugün de insanların yoğun bulunduğu Sofya’nın göbeği mahiyetindeki Bane mahallesindeki tarihi ılıcanın yanında  bulunmaktadır. Osmanlı belgelerinde Molla Efendi, Seyfullah Efendi, Bane ve Mevlânâ Seyfullah Efendi Camisi olarak geçmektedir. Kadı Seyfullah Camisi olarak da bilinmekle beraber bânîsi hakkında elimizde pek bilgi bulunmuyor. Sadece Evliya Çelebi ve Osmanlı devlet adamı Arif Hikmet Beyefendi türbesinin cami bitişiğinde olduğunu bildiriyorlar. Caminin yapılış tarihi olarak E. Hakkı Ayverdi’nin zikrettiği 974/1566-67 yılı kabul ediliyor. Kitabesi ortada yok.

Farklı kaynaklardan elde ettiğimiz bilgilere göre, cami bir külliye olarak yapılmıştır. Etrafında mektebi, kütüphanesi, sebili, hamamı, hanı ve bânîsi ile Emir Dede’nin türbeleri bulunmaktaymış. Caminin giderlerinin nereden karşılandığı da biraz muammalı. Vakfiyesi tespit edilememiş olması yüzünde Seyfullah Efendinin ne gibi mallar vakfetmiş olduğu bilinmiyor, ancak cami ve mektebe vakıf bıraktığı yönünde bazı kayıtlar var. Zaman içerisinde vakfın gelirleri ihtiyaçları karşılmamış olacak ki, Süleyman kızı Hatice hanım, Hacı Ebû Bekir ve Mehmed ağalar bazı şartlarla camiye para vakfetmiştir. Ayrıca Sofya’nın meşhur hayırseverlerinden Sakallızâde Hacı Ahmed Ağa da her öğle namazından sonra camide Kur’ân talim edecek bir kurranın ücretini karşılamak üzere vakıf bırakmıştır. Hicrî 1275/1858-1859 yılına ait caminin vakfına ait muhasebe kayıtlarından anlaşıldığına göre, caminin kiralanmış dükkanları ve hanı, ayrıca işletilen parası bulunmaktadır. Bunlardan sağlanan gelirle camide 1 imam, 2 müezzin, 1 ihlâshân (İhlâs okuyan), 1 kayyım, bir kütüphaneci, 1 muallim ve 1 türbedar görevlendirilmiş ve caminin diğer ihtiyaçları karşılanmıştır. Zamanla bu görevlilerde değişklikler olmuş olması muhtemeldir, zira Evliya Çelebi’nin camiyi ziyaret ettiği dönemde en faal camilerden birisi olup vaizinin kibar-ı evliyâullahtan olduğunu bildirmiştir.

Seyfullah Efendinin yaptırdığı Bane(başı) Camisi, varlığını koruyabilmek için büyük badirelerden geçmiştir. Hem tabiî afetler, hem de insan canavarlarının hedefi olmuştur. Sofya’daki diğer camilerin dinamitlenerek tasfiye edildiği dönemde o da yıkılmak istenmiş, fakat Bulgarlar, Osmanlı ve diğer devletlerin tepkisinden çekindikleri için buna cesaret edememişlerdir. 2011 senesinde Ataka’nın sergerdeleri tarafından yakılmaya çalışılmıştır.    Bugün cami, zaman içerisinde geçirdiği birkaç ciddî tamir sonucunda ve en son Türkiye devletinin yaptığı restorasyonla dimdik ayakta durmaktadır. Beş vakit namaza açık olan cami, Cuma günleri dolup taşmaktadır. Şenol Kazım ve Ayhan Şükrü hocaların imamlık ve hatiplik yaptığı cami, encümen tarafından idare edilmekte, rehberi ve hizmetlileri bulunmaktadır.

Salih Deliorman'a ait bu yazı "Müslümanlar" dergisinin 12/2018 sayısında yayınlanmıştır.

Resimler ise Osmanlı eserleriyle ilgili birbirinden güzel resim ve bilgiler paylaşan şu sayfadan alınmıştır: https://www.facebook.com/ottomanbul/